irfan Miral

2020 Kasım ve Aralık aylarında tekrar yükseliş trendine giren kripto piyasası, içerisinde bulunduğumuz yıl içerisinde popülerliğini ve bilinirliğini arttırdı. Bununla birlikte forumlarda, sosyal medya mecralarında gözlemlediğim bir şey var; Arkadaşlardan, eşten, dosttan, kısaca çevresinden ve sosyal medya mecralarında duyarak gelenlerin kafa karışlığı!

Kripto Piyasasındaki ivmeyi gören ve merak edenler için, elimden geldiğince bazı konulara açıklık getirmek için bu yazıyı yazıyorum. Umarım başlangıç seviyesinde olanlar için faydalı ve açıklayıcı olur.

Kripto para, kripto varlık nedir?

Kripto kelime anlamı olarak TDK’ye göre saklı yazıdır, bilgisayar dünyasında salt verinin, bilginin şifrelenmiş halidir. Bu konuyla ilgilenen bilim dalına da kriptoloji denir.

Kripto paralar; kriptoloji bilimi kullanılarak geliştirilen yazılımlarla şifrelenmiş olarak, blockchain (blok zinciri) kullanan eşler arası dijital meblağ gönderen eko sistemlerdir.

İnternette her yerde gördüğünüz, ilk kripto para birimi olarak kabul edilen Bitcoin’in çıkış ve yazılımcısı hakkındaki bilgilere değinmeyeceğiz. Merak edenler google ile zaten bir çok yerde bu bilgilere ulaşabilir. Odaklanacağımız nokta yeni başlayanlar için kripto dünyasındaki terimlerdir.

Kripto Para dünyasında 2 çeşit birim vardır, coin (sikke, madeni para, para) ve token (jeton). Bitcoin (BTC), Ethereum (ETH), Ethereum Classic (ETC), Polkadot (DOT), Solana (SOL) gibi kriptoparalar coin olarak tanımlanır, kendi ekosistemi vardır. Bu birimlerin kendi blockchain alt yapıları ve eko sistemleri vardır. Ethereum, Polkadot, Solana gibi koinler akıllı kontratlarla kendi içerisinde bir token network (ağ) yapısına sahiptir.

Bitcoin, Ethereum Classic gibi koinlerde akıllı kontrat özelliği olmadığı için alt token’ları yoktur, kendi ağlarında sadece kendi birimlerini gönderip alabilirsiniz. Örnek olarak BTC ağında sadece bitcoin gönderir ve alırsınız. Ancak Ethereum, Solana ve Polkadot gibi akıllı kontratları destekleyen ağ içerisinde alt token’lar vardır. Örnek olarak Ethereum ağında Ethereum alıp gönderebileceğiniz gibi USDT, BAT, SHIB gibi alt token’ları da gönderip alabilirsiniz. Tokenların kendilerine ait bir ağları yoktur, akıllı kontrat özelliği olan ağlarda alt birim olarak takas edilirler. Bununla beraber coinler başka ağlarda da alt birim olarak var olabilmektedir.

Kripto Paraya sahip olma ve saklandığı yerler

Kripto Varlıklara sahip olmanız için çeşitli yöntemler vardır, bunların en başında ve en kolayı aracı borsa kurumlardır. Merkezi ve Merkezsiz olarak 2 çeşit borsa vardır. Merkezi borsalara kısaca CEX denir, Centralized Exchange (Merkezli Borsa) kelimelerinin kısaltması üretilmiştir. Merkezsiz borsalara ise DEX denir, Decentralized Exchange (Merkezsiz Borsa) kelimelerinin kısaltmasından üretilmiştir. Genellikle çoğu kişi ilk başlarken merkezi borsaların hesaplarına, kendi banka hesaplarından para göndererek Borsa hesaplarına para yatırma işlemi yaparlar. Daha sonra (Türkiye kullanıcıları) hesaplarına yatırdıkları TL birimindeki tutarı, USDT yapar ve almak istedikleri kripto para paritesinde coin/token alımı gerçekleştirirler.

Binance için örnek vermek gerekirse, Kendi banka hesabınızdan Türkiye Binance Ziraat ve Vakıfbank hesaplarına para yatırırsınız, transferiniz Binance banka hesabına düştükten sonra (genellikle 3-5dk içerisinde) sistem otomatik olarak yatırdığınız TL tutarını, Borsa Spot Cüzdanınızdaki TRY bakiyesine ekler. Daha sonra USDT/TRY paritesinde dolar alabilirsiniz, veya açık olan koin ve tokenların TRY paritesinde de işlem yapabilirsiniz. USDT olarak takip etmek daha kolay olduğu için bir çok kullanıcı uygun bulduğu kurdan parasını TRY’den Dolar birimine çevirmektedir. Son olarak, USDT veya TRY bakiyenizle borsanın spot alım/satım ekranı aracılığı ile dilediğiniz koin/token alım işlemini gerçekleştirirsiniz.

CeFi (Merkezi Finans) Nedir?

DeFi’ler çıkmadan önce kripto dünyasındaki tek standart CeFi’lerdi (Merkezi Finans). Şuan halen kripto para piyasasında kale görevi görmeye devam etmektedirler. Merkezi Borsalarda (CeFi), tüm kripto alışveriş emirleri merkez borsa tarafından gerçekleştirilmektedir. Fonlar, merkezi borsa tarafından yönetilir. Bu borsalarda cüzdan sahibi siz olmazsınız, borsa size yönetiminin kendisinde olduğu geçici adresler verir. Borsa hesabınızdaki Kripto paraların kontrolü sizde değildir, size private key veya kurtarma anahtarları verilmez.
Hesabınıza Kripto para yollayacağınız zaman, borsa tarafın size borsa hesabınıza para aktarımı için hangi koin/token olursa olsun geçici cüzdan adresleri verilir. Bunlar (bir çok borsa firmasında) belirli aralıklarla yenilenir/değiştirilir. Borsadaki cüzdan adresinize koin aktardıktan sonra miktar hesabınıza tanımlanır ve borsanın çalışma yöntemlerine göre belirli sürelerde borsanın kendi ana cüzdanlarına aktarılır. Borsa şifrenizi unutursanız veya erişim sağlamak için gerekli bilgileri sağlayamazsanız KYC yaptıysanız, evrak sunarak varlıklarınıza tekrar erişim sağlayabilirsiniz.

DeFi (Merkezsiz Finans) Nedir?

Merkezsiz Finansta her hangi bir aracı kurum yoktur, sadece her şeyi otomatik olarak gerçekleştiren yazılımlar vardır. Tüm adımlar bu yazılımlar tarafından akıllı kontratlar ile otomatik yapılır. Merkezsiz borsalar şeffaf bir finans sistemi sunar ve bu sisteme herkes dahil olabilir. Finans ve Bankacılık servislerine insanların Bankasız bir şekilde blok zincir alt yapısı kullanarak erişimini sağlar. DeFi’ler açık-kaynak, yetkisiz ve şeffaf bir finans eko sistemi hedefler. Merkezsiz finans sistemi hizmet, borç alma, yield farming (verim çiftliği), kripto borç verme, varlık depolama gibi faydalar sunar. CeFi’lere göre DeFi’ler varlıklarınızın kontrolünün tamamen sizde olmasını sağlar, Cüzdan anahtarlarınız sadece sizdedir ve varlıklarınızı, fonlarınızı siz yönetirsiniz.

DeFi sistemlerinden faydalanmak için geliştirilmiş merkezsiz uygulamaları (dApps) kullanarak işlemlerinizi yapabilirsiniz. Şuan transfer ücretlerinden dolayı benim de tercih ettiğim dApps’lerden birisini kullanabilirsiniz, PancakeSwap, BSC ağını kullandığı için transfer ücretleri ETH DeFi’lerine göre çok daha ucuza gelir. PancakeSwap kullanarak dilerseniz elinizde bulunan koin ve token’lar ile havuzlara likidite sağlar ve pasif gelir elde edebilirsiniz, veya Dolar varlığınızı, yeni çıkan geleceği parlak projelerin token’larını almak için kullanabilirsiniz. DeFi’ler genellikle borsa vb. 3. taraf şirketlere güvenmeyen veya Kriptopara dünyasının felsefesi gereği her şeyin merkezsiz ve kendi kontrolünde olmasını isteyen kullanıcılar tarafından tercih edilen bir Finans piyasadır.

Çoklu cüzdan destekleyen cüzdan uygulamanız ile https://pancakeswap.finance/ adresine girerek cüzdanınızı bağlayarak yukarıda bahsettiğim hizmetlerden faydalanabilirsiniz. Youtube’da görsel olarak anlatan bir çok video mevcut.

Kendi kontrolümüzde bir cüzdana nasıl sahip olabiliriz?

Eğer her şeyin sizin kontrolünüzde olmasını istiyorsanız öncelikle merkezi olmayan cüzdanları tercih etmelisiniz. Bu tür cüzdanlar arasında en popüler olanı MetaMask eklentisidir. Chrome veya Chromium tabanlı browserlarda çalışabilen uygulaması ile dApps dediğimiz DeFi uygulamalarına cüzdanınızı bağlayabilir ve swap, likidite vs. işlemlerinizi yapabilirsiniz.
Tavsiyem MetaMask eklentisini kullanacaksanız, chrome browserınızda yeni bir profil açmanız ve DeFi işlemlerinizi sadece bu profil üzerinden gerçekleştirmeniz. İnternet gezintiniz için ana profilinizi kullanarak olası kötücül yazılımların cüzdanınıza erişmesi ve varlıklarınızın çalınması riskini düşürebilirsiniz bu şekilde.

Mobil kısmında ise, benim de severek kullandığım SafePal uygulamasını kullanabilirsiniz, Binance’in da fon sağladığı, yatırım yaptığı bir proje olan SafePal kullanıcılarına hem yazılım, hem de donanım cüzdanı yönetme imkanı sunuyor, Kendi içerisinde entegre gelen alt yapısı ile dApps ve Binance DEX arabirimine uygulama üzerinden merkezsiz bir şekilde bağlanabiliyorsunuz.

Bir çok kullanıcı MetaMask ve SafePal gibi uygulamaları borsalar ile karıştırıyor. MetaMask ve SafePal vs. bir yazılımdır, kendileri sizin cüzdan anahtarlarınızı kaydetmez, göremez veya erişemez. Client tabanlı çalışır. Bu yüzden tüm sorumluluk size aittir, eğer cüzdan anahtarlarınızı kaybederseniz, kimse o cüzdana erişim sağlayıp size kayıplarınızı iade edemez.

Cüzdan Kullanımı ve Güvenlik

Önceden bir çok cüzdan uygulaması Private Key ile cüzdan oluşturma imkanı sunuyordu ancak Private key artık önerilmiyor. Private Key yapısı gereği güvenlik zafiyetleri doğurduğu için artık 12/24 kelimelerden oluşan Mnemonic Phrase (Anımsatıcı İfade/Sözcük/Kelime) olarak adlandırılan sistem kullanıyor.

Mnemonic Phrase girildiğinde her zaman aynı cüzdan gelir, aynı kelimelerle farklı cüzdan adresleri için Passphrase (Parola/İfade Dizisi) tanımlamanız gerekiyor. Boş Passphrase girilirse; Root Wallet (Ana adres/cüzdan) açılır, Kendiniz özel parola girdiğinizde Passphrase ile alt adresler oluşturmuş olursunuz.

Mnemonic Phrase + Boş Passphrase = Root Wallet (Ana Cüzdan)
Mnemonic Phrase + Belirlediğiniz Passphrase = Sub Wallet (Alt Cüzdan)

Dikkat edilmesi gerekenler ve kapanış

Bu tür uygulamaları kullanarak oluşturduğunuz cüzdanlar beraberinde bazı sorumluluklar getiriyor, ve internette bir çok kötü niyetli kişi çeşitli yöntemlerle cüzdan erişimi sağlamaya çalışıyor. Bunların en başında girilen sitelerin veya PC’deki bir yazılımın clipboard, ekran görüntüsü, txt dosyaların içeriğini tarayarak otomatik cüzdan adresleri ve kurtarma anahtarlarını araması ve bulursa karşıya aktarması. Şuan bir çok zararlı, bu şekilde çalışan kötücül yazılım cüzdan kodu bulması halinde otomatik sunucusuna yolluyor ve sunucu tarafında cüzdan açılarak otomatik kötücül yazılım sahibinin belirlediği cüzdanlara aktararak tüm varlıkları boşaltıyor.

Kurtarma anahtarlarınızı kimseyle paylaşmayın, internet ortamında kopyala/yapıştır yapmayın. Ekran görüntüsü, txt veya her hangi başka metin tabanlı yazılımla bir dosyaya kaydetmeyin. Çok kullanıcılı bilgisayar vb. cihazlarda cüzdanlarınıza erişim sağlamayın, halka açık WiFi ağlarında işlem yapmayın. Her zaman Anti-Viris, Internet Security yazılımları olan cihazlar kullanın. Tutar ne kadar olursa olsun varlıklarınızın çalınması/kaybedilmesi olasılığı ile tedbirli olmak her zaman iyidir.